Η Αναστασία Δ. Παπαθωμά – Πήλιουρη είναι δασκάλα Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης της Ανατολικής Θεσσαλονίκης. Γεννήθηκε στα Νάματα Βοίου – Ασκίου Κοζάνης το 1967 και κατοικεί στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης. Η διδακτική της εμπειρία στην σχολική τάξη περιλαμβάνει 30 συναπτά έτη υπηρετώντας ως δασκάλα σε σχολεία της Τήνου, της Ξάνθης και της Γερμανίας-Στουτγάρδης, ως υπεύθυνη Σχολικών Μονάδων σε σχολεία μητρικής γλώσσας, έχοντας διδακτική εμπειρία σε όλους τους τύπους σχολείων. Ασχολήθηκε με την συγγραφή επιστημονικών μελετών και βιβλίων, και εξέδωσε συνολικά δεκατρείς (13) τίτλους. Εμείς την συναντήσαμε και συζητήσαμε μαζί της για το βιβλίο της «Ναματιανές ντοπιολαλιές και δοξασίες στα Νάματα Βοΐου – Ασκίου Κοζάνης», την διαδικασία συλλογής των στοιχείων, τη διάσωση και προστασία του γλωσσικού και πολιτιστικού πλούτου του τόπου μας, τη σημασία των στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού στο σύγχρονο κόσμο.
Πώς ξεκινήσατε να γράφετε το βιβλίο σας; Θυμάστε το αρχικό ερέθισμα;
Όταν ήμουν στην Γερμανία, αποσπασμένη μαζί με την οικογένειά μου στα χρόνια 2008-2011, ήρθα σε επαφή με μία άλλη, διαφορότροπη κουλτούρα, μέρος της οποίας ήταν και η γλώσσα. Διδάσκοντας Ελληνικά και μαθαίνοντας Γερμανικά, συνειδητοποίησα την ιδιαιτερότητα και την αξία τού γλωσσικού επιμερισμού, και αυτό με οδήγησε να αντιληφθώ την αξία του τοπικού γλωσσικού ιδιώματος και τον πλούτο της ντοπιολαλιάς. Οι πρωτόλειες αυτές σκέψεις γέννησαν αργά και σταδιακά την ιδέα συγγραφής του παρόντος βιβλίου. Η αρχή έγινε μετά από μία συζήτηση με τον αδελφό μου π. Γρηγόριο Παπαθωμά να υλοποιήσουμε ένα παλαιό κοινό μας όραμα, να αναδείξουμε πτυχές της Ιστορίας και της Λαογραφίας της γενέτειράς μας των Ναμάτων Ασκίου-Βοΐου Κοζάνης. Πράγματι, εκείνος ανέλαβε το ιστορικό σκέλος και εγώ προσωπικά το λαογραφικό σκέλος, στο οποίο συμπεριλαμβανόταν και η ναματιανή ντοπιολαλιά.
Έτσι προέκυψε ένα πρώτο εκτεταμένο βιβλίο με τίτλο: «Από Δωρικά νάματα, τα Νάματα (Πιπιλίστσα) Ασκίου-Βοΐου Κοζάνης (Από την δωρική αμφιλύκη στην ρωμαίϊκη αντιπελάργωση και το ευρωπαϊκό αποκύημα-Ένα ανεμώλιο οδοιπορικό στον ροώδη χρόνο και την Ιστορία), Θεσσαλονίκη-Κατερίνη, εκδ. Επέκταση, 2012, 727 σελ.». Μέσα σε αυτό υπήρξε ένα πρόπλασμα και μία πρώτη μαγιά καταγεγραμμένων λέξεων ναματιανής ντοπιολαλιάς, που στην συνέχεια, μετά από συστηματική και εξαντλητική επιτόπια έρευνα, έφερε ως αποτέλεσμα αυτό το αυτοτελές λεξικογραφικό έργο, εξαντλητικό στο είδος του.
Ήταν εύκολη η διαδικασία συλλογής όλων αυτών των στοιχείων;
Στην πορεία της έρευνας, συλλογής και καταγραφής του λεξιλογικού υλικού, μεθοδολογικά εργάστηκα με το σύστημα των ομόκεντρων κύκλων ως εξής. Γεννημένη στο χωριό, κουβαλούσα μέσα μου ως άκουσμα και ως λάλημα την ναματιανή ντοπιολαλιά, που αποτέλεσαν την βάση εκκίνησης και συλλογής λέξεων, φράσεων και ιδιωματισμών. Ο εν δυνάμει εσωτερικός αυτός πλούτος στάθηκε το κέντρο και η βάση γλωσσικών δεδομένων, που εμπλουτίσθηκε από την αντίστοιχη εμπειρία του αδελφού μου και των γονέων μου, όλοι γεννημένοι στο χωριό μας Νάματα. Η έρευνα επεκτάθηκε στον ευρύτερο κύκλο των συγγενών και σε έναν ακόμη ευρύτερο κύκλο των συγχωριανών μας. Σαφώς και δεν ήταν εύκολη η διαδικασία συλλογής των γλωσσικών ευρημάτων, καθώς αυτά απαρτίζονταν από λέξη-λέξη, που συγκέντρωνα τήδε κακείσε. Ωστόσο, με αστείρευτο μεράκι, ανεξάντλητη υπομονή και χρόνο μιας 10ετίας, συγκεντρώθηκε εν τέλει ένας ικανοποιητικός αριθμός, για να αναδείξει τον πλούτο της ναματιανής ντοπιολαλιάς, που συμποσούται σε 7.000 περίπου λέξεις και εκφράσεις.
Ποια είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίσατε σε αυτή την προσπάθεια; Ποια τα οφέλη;
Το βασικό πρόβλημα ήταν ότι δεν υπήρχε τίποτε καταγεγραμμένο πριν από την έκδοση αυτού του βιβλίου. Με λίγα λόγια δεν μπορούσα να κλεισθώ σε μία βιβλιοθήκη και να μελετώ προγενέστερα έργα. Αντιθέτως, έπρεπε να βγω στο μεϊντάνι για την αναζήτηση του πρωτογενούς γλωσσικού υλικού, σύμφωνα με την υιοθετηθείσα μεθοδολογία που προανέφερα. Ένας μελλοντικός μελετητής θα έχει τουλάχιστον μία βάση δεδομένων, μια καταγεγραμμένη και στο μέτρο του δυνατού εξαντλητική πηγή γλωσσικού πλούτου των Ναμάτων. Αυτό αποτελεί ταυτόχρονα τόσο την δυσκολία σε αυτήν την προσπάθεια όσο και το όφελος για τους νυν και τους επερχόμενους συνοραματιστές-καταγραφείς και εραστές της ντοπιολαλιάς της υπαίθρου.
Το βιβλίο σας «Ναματιανές ντοπιολαλιές και δοξασίες στα Νάματα Βοΐου – Ασκίου Κοζάνης» συμπληρώνει μια τριλογία για τη γενέθλια γη και το χωριό σας Νάματα. Πείτε μας δυο λόγια για τα προγενέστερα βιβλία σας.
Πράγματι, πρόκειται για μία αφιερωματική τριλογία για την γενέθλια γη, η οποία απαρτίζεται από τους εξής τίτλους:
1) «Από Δωρικά νάματα, τα Νάματα Ασκίου-Βοΐου Κοζάνης (Από την δωρική αμφιλύκη στην ρωμαίϊκη αντιπελάργωση και το ευρωπαϊκό αποκύημα-Ένα ανεμώλιο οδοιπορικό στον ροώδη χρόνο και την Ιστορία)», Θεσσαλονίκη, 2012.
1α) «Τα Χιονάτα Νάματα» (Βιβλιοπαρουσιάσεις-Βιβλιοκρισίες), Θεσσαλονίκη, 2014.
2) «Τα Γιορτινά Νάματα» (Λαογραφικά παράτιτλα του χωριού Νάματα Κοζάνης. Τα Νάματα στις Ενιαύσιες γιορτές), Θεσσαλονίκη, 2014.
3) «Ναματιανές ντοπιολαλιές και δοξασίες [Πιπιλισ(τι)νό Γλωσσάριο – Τοπικές Παροιμίες – Λαϊκές Προλήψεις] στα Νάματα Βοΐου-Ασκίου Κοζάνης», Θεσσαλονίκη, 2018.
3α) «Τα Ηχολαλικά Νάματα (Βιβλιοπαρουσιάσεις Λεξικογραφίας της Ναματιανής ντοπιολαλιάς)», Θεσσαλονίκη, 2020.
Το δεύτερο βιβλίο, όπως προκύπτει και από τον τίτλο του, περιλαμβάνει αναλυτικά όλες τις λαογραφικές ενιαύσιες γιορτές και εκδηλώσεις, εορταστικά δρώμενα, ήθη και έθιμα του χωριού σχετικά με τον κύκλο της ζωής των ανθρώπων, αποτυπώνοντας την ζωή του χωριού και της ναματιανής υπαίθρου (γάμος, βάπτιση, καθημερινός βίος κ.λπ.). Όσο για το τρίτο βιβλίο, είναι αυτό στο οποίο αναφερόμαστε.
Τι σημαίνει για εσάς η διάσωση και προστασία του γλωσσικού και πολιτιστικού πλούτου του τόπου μας;
Κατ’ αρχάς η γλώσσα συνιστά έναν μοναδικό και αυτόνομο πολιτισμό, γιατί απηχεί και αναδεικνύει μία διάσταση πραγμάτων που δεν φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Η γλώσσα είναι, για να το προσωποποιήσουμε, ένας ζωντανός οργανισμός, φορέας σύνολης της ζωής ενός λαού και μιας τοπικής κοινωνίας. Διασώζοντας επομένως τον γλωσσικό πλούτο της ντοπιολαλιάς ενός τόπου διασώζεται και ο πολιτιστικός πλούτος ενός λαού και το ιστορικό του στίγμα. Με άλλα λόγια, για να διασώσεις τον πολιτισμικό πλούτο ενός λαού πρέπει να ξεκινήσεις από την γλώσσα. Διαφορετικά, δεν διαθέτεις τον «μίτο της Αριάδνης», για να αντεπεξέλθεις διεξοδικά στον λαβύρινθο της Ιστορίας. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο έδωσα προσωπικά έμφαση και προτεραιότητα στην καταγραφή της ντοπιολαλιάς του χωριού μου, για να αποτελέσει έναυσμα και εφαλτήριο για την ανακεφαλαιωτική πρόσληψη και διάσωση του τοπικού πολιτισμού.
Ποια είναι τελικά η σημασία των στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού στο σύγχρονο κόσμο;
Ένας λαός που έχει διαδρομή ιστορικής ζωής 4.000 χρόνων, όπως είναι ο Ελληνικός λαός, σημαίνει ότι φέρει μέσα του ζωτικά στοιχεία τέτοιας μορφής που φανερώνουν στέρεο λαϊκό πολιτισμό. Αυτό αποτελεί ένα δεδομένο που εξηγεί γιατί έχουμε μια τέτοια διάρκεια ζωής και συνέχεια στο ιστορικό προσκήνιο. Ο λαϊκός πολιτισμός, αποτελώντας το βάθρο και το κρηπίδωμα κατά τόπους αυτού που εννοούμε πολιτισμό που εκφράστηκε με τα μεγάλα και θαυμαστά έργα (Παρθενώνας, Φιλοσοφία κ.λπ.), κληροδοτεί από γενιά σε γενιά την σκυτάλη της ζωής, και είναι αυτός που κρατάει ζωντανό τον ίδιο τον λαό στο ιστορικό του διάβα. Υπό την έννοια αυτή, είναι πασιφανές ότι η βάση του ευρύτερου και αποκορυφωματικού πολιτισμού είναι το απήχημα και η έλλαμψη του κατά τόπους λαϊκού πολιτισμού. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο θεωρώ ότι αναδεικνύεται τελικά η σημασία των στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού στον σύγχρονο κόσμο.
Τα περισσότερα στοιχεία (λέξεις, παροιμίες, ιδιωματισμοί, προλήψεις) του βιβλίου σας μπορούν να απαντηθούν σε παραλλαγές σε άλλα μέρη της Ελλάδας;
Αυτό που λέτε είναι όντως πραγματικότητα και ισχύει απολύτως. Καταγράφοντας πολιτισμικά στοιχεία του συγκεκριμένου τόπου, χωρίς να είναι στις προθέσεις μου, καταγράφηκαν στοιχεία που συναντά κανείς και σε άλλους γειτονικούς τόπους, δίκην τεμνόμενων κύκλων, καθώς και, μια που είναι η περίπτωση του χωριού μου Νάματα, στον ευρύτερο δωρικό δυτικο-μακεδονικό χώρο, και όχι μόνον. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε ότι η βάση της ναματιανής ντοπιολαλιάς είναι η Ελληνική γλώσσα με τις αυτονόητες γλωσσικές αλλαγές μέσα στον ροώδη ιστορικό χρόνο. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι ο αρχαιοελληνικός γλωσσικός πλούτος έγκειται στην πληθώρα και την ποικιλία των κατά τόπους διαλέκτων. Αυτό σημαίνει ότι η γλωσσική έρευνά μου μπορεί να χρησιμεύσει διττά: αφενός να δώσει το έναυσμα να υλοποιηθούν ανάλογες γλωσσικές έρευνες σε όμορους και μη τόπους, και αφετέρου να αξιοποιηθεί ως υλικό μελέτης
Μπορεί η γνώση του λαϊκού μας πολιτισμού να κινητοποιήσει και να εμπνεύσει σήμερα την σημερινή κοινωνία;
Με βάση τα όσα είπαμε παραπάνω, μπορεί όντως η γνώση του λαϊκού μας πολιτισμού να ευαισθητοποιήσει και να εμπνεύσει ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας μας και κυρίως τους νέους που θα αναλάβουν αυτοί την σκυτάλη και την ευθύνη της ιστορικής ζωής και συνέχειας. Οι αρχαίοι νεολαίοι έλεγαν πάντοτε υποσχετικά: «ἄμες δὲ γ’ ἐσόμεθα πολλῷ κάρονες»!…
Παροιμίες
Ακριβουπουλώ τη μάνα μου κανείς να μην την πάρει
(λέγεται για κάποιον που πουλάει ένα προϊόν σε ακριβή τιμή με αποτέλεσμα να μην το αγοράζει κανείς)
Άλας ζγυάζου, δεν αδειάζου
(για κάποιον που έχει πολλές δουλειές, δεν έχει χρόνο)
Άλλοι σκάβουν και κλαδεύουν κι άλλοι πίνουν και γλιντούν (μιθούν ή χουρεύουν) (καταδεικνύεται η αδικία, κάποιοι τα βρίσκουν όλα έτοιμα)
Γουμαρνός πρόσουπους, χαριτουμιέν’ ζουή
(για αυτόν που αποβάλλοντας την ντροπή, ζει σε πελάγη ευτυχίας)
Δεν είδαμι απ’ τα μάτια, θα δούμι απ’ τα καύκαλα(=κόκαλα φρυδιού)
(δεν υπάρχει δυνατότητα βελτίωσης)
Έφαγάμι τα πέτουρα και απόμκαν τα κουθόρια
(κάναμε τα εύκολα και έμειναν τα δύσκολα)
Μας λείπ’ η σέλα απʾ του βρακί, τα δυο τα πουδουνάρια
(για αυτόν που στερείται τα πάντα)
Τουν λύκου τουν αγλιέπς, τουν τουρό χαλιεύς;
(παρότρυνση για άμεση δράση)
Λαϊκές προλήψεις
Δεν επιτρεπόταν να δρασκελίζουν κάποιον, όταν ήταν ξαπλωμένος, γιατί δε θα μεγάλωνε.
Δεν έραβαν τα ρούχα ενώ τα φορούσαν, διότι φοβόταν ότι θα χάσουν τη μνήμη τους. Αν όμως δάγκωναν λίγο την άκρη του γιακά τους μπορούν να τα ράψουν.
Έπρεπε να λαλήσει ο πετεινός και μετά να βγουν έξω από το σπίτι τους, να ξεκινήσουν για τη δουλειά τους, γιατί πίστευαν πως μετά το λάλημα φεύγουν τα κακά πνεύματα.
Μετά τη δύση του ηλίου δεν τίναζαν το τραπεζομάντιλο του φαγητού για να μην φύγουν τα «καλά» του σπιτιού.
Μετά την Λειτουργία της Αναστάσεως και μετά το γιορτινό τραπέζι έτρωγαν γαλατόπιτα για να γεννιούνται αρνιά παχιά και άσπρα.
Μετά την Λειτουργία της Αναστάσεως, οι γριές μοίραζαν γλυκίσματα στον νάρθηκα της εκκλησίας για να φάνε και οι πεθαμένοι.
Όταν έβλεπαν το πασχαλινό φεγγάρι για πρώτη φορά έπαιρναν ένα νόμισμα ή ένα κομμάτι ψωμί στο χέρι και γυρίζοντας προς το μέρος του φεγγαριού έλεγαν «Νιο φιγγάρ΄, νιο παλκάρ΄ κι η σακούλα μ΄ γιμάτ’».
Όταν ένα ζευγάρι ήταν έτοιμο να παντρευτεί, δυο συγγενικά τους παιδιά περνούσαν ανάμεσα από το ξυλόχτενο, για να μην πιάνουν τα μάγια το νιόπαντρο ζευγάρι.
Όταν έπεφτε της κότας το φτερό, πίστευαν πως θα έρθει φίλος.
Όταν υπήρχε λεχώνα στο σπίτι, σε κανένα μέλος της οικογένειας δεν επιτρεπόταν να επιστρέψει στο σπίτι μετά την δύση του ήλιου, αλλά ούτε και να φύγουν από το σπίτι μετά την δύση του ήλιου.
Τα νύχια του νεογέννητου δεν τα έκοβαν για μεγάλο χρονικό διάστημα για να μην γίνει κλέφτης.
Την Παρασκευή δεν έπλεναν, δεν ζύμωναν και δεν λούζονταν.
Έργα της Ίδιας
1) «Ο Πύργος της Τέχνης», Πύργος Τήνου, 2000.
2) «Τα Τραγούδια των Δακρύων», Εράσμιο Ξάνθης, 2001.
3) «Από Δωρικά νάματα, τα Νάματα Ασκίου-Βοΐου Κοζάνης (Από την δωρική αμφιλύκη στην ρωμαίϊκη αντιπελάργωση και το ευρωπαϊκό αποκύημα-Ένα ανεμώλιο οδοιπορικό στον ροώδη χρόνο και την Ιστορία)», Θεσσαλονίκη, 2012.
4) «Γλυκομαγειρέματα», Θεσσαλονίκη, 2013.
5) «Αγαπώ και συστήνω τον τόπο μου», Θεσσαλονίκη, 2014.
6) «Τα Χιονάτα Νάματα» (Βιβλιοπαρουσιάσεις-Βιβλιοκρισίες), Θεσσαλονίκη, 2014.
7) «Τα Γιορτινά Νάματα» (Λαογραφικά παράτιτλα του χωριού Νάματα Κοζάνης. Τα Νάματα στις Ενιαύσιες γιορτές), Θεσσαλονίκη, 2014.
8) «Η γεύση της μνήμης», Θεσσαλονίκη, 2016.
9) «Η συμβολή του Μαθήματος των Θρησκευτικών στη διαμόρφωση στάσεων των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου έναντι του Διαδικτυακού Εκφοβισμού. Εμπειρική έρευνα», Θεσσαλονίκη, 2017.
10) «Διαδικτυακός Εκφοβισμός», Θεσσαλονίκη, 2017.
11) «Ναματιανές ντοπιολαλιές και δοξασίες [Πιπιλισ(τι)νό Γλωσσάριο – Τοπικές Παροιμίες – Λαϊκές Προλήψεις] στα Νάματα Βοΐου-Ασκίου Κοζάνης», Θεσσαλονίκη, 2018.
12) «Παναγίες της Ελλάδας», Θεσσαλονίκη, 2019.
13) «Τα Ηχολαλικά Νάματα (Βιβλιοπαρουσιάσεις Λεξικογραφίας της Ναματιανής ντοπιολαλιάς)», Θεσσαλονίκη, 2020.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: ΚΕΛΛΗ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΟΥ