Η νύν επαρχία Βοίου διαιρούνταν από τον Αλιάκμονα σε δυο ανόμοιες περιφέρειες: την ΒΑ, αριστερά του ποταμού, που περιβαλλόταν από τα όρη Βούρινο, Βέρμιο και Άσκιο (Σινιάτσικο), και της ΝΔ, δεξιά του ποταμού, που καλούνταν Ανασελίτσα. Διοικητικό κέντρο της επαρχίας ήταν η Λειψίστα (σημερινή Νεάπολη), όπου έδρευε ο καικάμης (υποδιοικητής) και οι αζάδες (επαρχιακό συμβούλιο).
Η επαρχία Σιατίστης κατοικούνταν αποκλειστικά από πληθυσμούς που στην πλειονότητα τους ομιλούσαν την ελληνική γλώσσα. Από αυτούς τα 5/6 ήταν κατά το θρήσκευμα Χριστιανοί Ορθόδοξοι, ενώ το 1/6 μωαμεθανοί, οι λεγόμενοι Βαλαάδες.
Μεγαλύτερες κωμοπόλεις της επαρχίας ήταν η Σιάτιστα, η Σέλιτσα (Εράτυρα), η Βλάστη και το Βογατσικό. Οι κάτοικοι τους επαγγέλλονταν τέχνες ή ασχολούνταν με το εμπόριο και χαρακτηρίζονται ευφυείς, δραστήριοι και φιλότεχνοι.
Οι κάτοικοι της Ανασελίτσας από την άλλη, χαρακτηρίζονται ως χωρικοί απαίδευτοι και το επάγγελμα τους ήταν κυρίως η γεωργία και τα οικοδομικά.
Εκπαιδευτήρια – Μαθητές
Ο αριθμός των σχολείων της επαρχίας ανερχόταν σε 57 και οι μαθητές που φοιτούσαν σ’ αυτά κυμαίνονταν στους 2.671 με 2.796. Για δώδεκα (12) από το σύνολο των οικισμών της περιοχής δεν υπήρχε σχολικό κτίριο, ενώ για έντεκα (11) οικισμούς, δεν υπάρχει καμία βιβλιογραφική αναφορά για σχολικές υποδομές. Δημόσιο σχολικό κτίριο εν λειτουργία υπήρχε σε έξι (6) οικισμούς, ενώ κοινό σχολείο χωρίς κτίριο διέθεταν 25 οικισμοί. Για τον λόγο αυτό η διδασκαλία των μαθημάτων πραγματοποιούνταν είτε στο νάρθηκα της εκκλησίας από τους δασκάλους , είτε στο τζαμί από το χότζα όπως συνέβαινε στους μουσουλμανικούς ή μικτούς οικισμούς. Στους μικτούς οικισμούς και συγκεκριμένα στο Τσοτύλι και Βρογκίστα, σχολεία διέθεταν μόνο οι Βαλαάδες.
Σε όλη την επαρχία λειτουργούσαν πέντε (5) Ελληνικά σχολεία με 120 μαθητές καθώς και δεκαπέντε (15) αλληλοδιδακτικά με 3000 μαθητές. Νεοσύστατα ήταν το Παρθεναγωγείο του Βογατσικού που είχε ιδρυθεί περί το 1873 και το Νηπιαγωγείο της Σιάτιστας, θεσμοί οι οποίοι είχαν ήδη αρχίσει να διαδίδονται στις ελληνικές κοινότητες της οθωμανικής επικράτειας.
Το Ελληνικό Σχολείο της Σέλιτσας (Εράτυρα) είχε 15-20 μαθητές σε δύο ή τρείς τάξεις, ενώ το Αλληλοδιδακτικό 300 μαθητές (80 μαθήτριες) σε δύο τάξεις του συν διδακτικού τμήματος. Στη Βλάστη το Ελληνικό σχολείο λειτουργούσε με 25 μαθητές σε τρείς τάξεις, ενώ το Αλληλοδιδακτικό με 180 μαθητές (40 μαθήτριες) σε δυο τάξεις του συν διδακτικού τμήματος,. Στο Ελληνικό σχολείο του Βογατσικού καταγράφονται 18 μαθητές σε δυο τάξεις, στο Αλληλοδιδακτικό 180 μαθητές σε δύο τάξεις του συν διδακτικού τμήματος και στο Παρθεναγωγείο 90 μαθητές.
Στα οθωμανικά σχολεία της Λειψίστας φοιτούσαν συνολικά 245 μαθητές εκ των οποίων 130 στο κοινό σχολείο, 70 στο μέσο, 15 στο ανώτερο και 30 στο Παρθεναγωγείο, ενώ στο χριστιανικό Κοινό σχολείο μόλις 15-20 μαθητές.,
Διδακτικό προσωπικό
Στα Ελληνικά σχολεία δίδασκαν έξι (6) δάσκαλοι, στα Αλληλοδιδακτικά που διέθεταν και συν διδακτικά τμήματα είκοσι (20) ενώ στα Κοινά σχολεία των μικρότερων οικισμών εννέα (9) δάσκαλοι. Ο ετήσιος μισθός του εκπαιδευτικού προσωπικού των Ελληνικών σχολείων κυμαινόταν από 4.500 έως 8.000 γρόσια, και των Αλληλοδιδακτικών από 200-7.500 γρόσια, ενώ αυτός των Νηπιαγωγείων στα 3.300 γρόσια και των Παρθεναγωγείων στα 4.000 γρόσια. Ένας ιερέας που δίδασκε στο Κοινό σχολείο της Λειψίστας λάμβανε έναντι ετήσιου μισθού το ποσό των 200 γροσιών. Οι αμοιβές των δασκάλων επηρεάζονταν από το επίπεδο κατάρτισης, το φύλο ή τη θέση στην κοινοτική εκπαίδευση. Σε μικρούς οικισμούς για τους χαμηλόμισθους εκπαιδευτικούς υπήρχε και ειδική μέριμνα για την εξασφάλιση της διατροφής τους. Στη Λειψίστα oπου ο πληθυσμός των Βαλάαδων υπερτερούσε έναντι των Χριστιανών, λειτουργούσε ένα κοινό σχολείο με δάσκαλο τον Χότζα, ένα μέσο σχολείο με δυο δασκάλους, ένα ανώτερο με δάσκαλο τον μουφτή και ένα Παρθεναγωγείο με δάσκαλο τον Χότζα η μισθοδοσία τους κυμαινόταν από 4.200-7800 γρόσια και εξασφαλιζόταν από το ταμείο της κυβέρνησης.
Πόροι των σχολείων
Βασικές πηγές κάλυψης των αναγκών των εκπαιδευτηρίων, αποτελούνταν τα μικρά ταμειακά κεφάλαια από αφιερώματα (δωρεές) και οι σχετικοί τόκοι, τα εισοδήματα από την ενοικίαση αγροτικών εκτάσεων, τα «τυχερά» έκτακτα εισοδήματα και τα τέλη επικύρωσης εγγράφων και πιστοποιητικών, οι κάθε είδους τακτικές και έκτακτες κοινοτικές ή ιδιωτικές συνεισφορές, καθώς και η παραχώρηση μέρους των εσόδων των ταμείων των ναών, ενώ δεν έλειπαν και περιπτώσεις επιβολής καταβολής διδάκτρων στους μαθητές.
Μαθήματα- Διδακτικές μέθοδοι
Τα σχολεία της Σιατίστης ακολουθούσαν πρωτίστως τις προτάσεις της Πατριαρχικής Κεντρικής Εκπαιδευτικής Επιτροπής, η οποία έδρευε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και αποτελούσε το κεντρικό συντονιστικό όργανο σε θέματα παιδείας και εκπαίδευσης των σχολείων όλων των επαρχιών που υπάγονταν στις Μητροπόλεις του Οικουμενικού θρόνου. Σε πολλές περιπτώσεις ακολουθούσαν τα πρότυπα των σχολείων του Ελληνικού Βασιλείου, καθώς μεγάλο μέρος των εκπαιδευτικών ήταν απόφοιτοι των Διδασκαλείων της ελεύθερης Ελλάδας.
Αναφορικά με τα μαθήματα των οθωμανικών σχολείων της Λειψίστας, στο Κοινό και στο Παρθεναγωγείο διδάσκονταν ανάγνωση και γραφή, στο μέσο την τουρκική γλώσσα και τα συντελεστικά μαθήματα και στο ανώτερο όλα τα ανώτερα γυμνασιακά μαθήματα.
Πηγή: Δρ. Νικόλαος Σιώκης, «Η εκπαίδευση στην Επαρχία Ανασελίτσας περί το 1875: εθνολογικές και κοινωνικές προεκτάσεις», Αλιάκμονος ρους 2 (2018), 209-232
