Εάν επιχειρήσουμε να καταγράψουμε τα έθιμα της περιοχής Βοΐου, που αντιστοιχούν στην περίοδο της Απόκρεω (Αποκριάς), βλέπουμε ότι αυτά είναι πολλά και επαναλαμβάνονται ανά περιοχές, ενώ ανάλογες παραλλαγές των εθίμων συναντούμε ανά τον ελλαδικό χώρο. Τα πιο γνωστά έθιμα αφορούν τη μεταμφίεση και είναι τα γνωστά «καρναβάλια» που επικρατούν σε όλο τον ελλαδικό χώρο πριν την έναρξη της Μεγάλης Σαρακοστής.
Η καταγραφή των εθίμων και των συνηθειών που θα παρουσιαστούν βασίζονται στις προσωπικές μου ενθυμήσεις από το χωριό μου, τον Άγιο Ηλία Καστοριάς, καθώς και μαρτυρίες από τον παππού μου Κωνσταντίνου Κωσταρέλη (1921 – 2017) και της μητέρας μου Μαρίας Κωσταρέλη (γεν. 1953). Το χωριό ανήκει ιστορικά στα Καστανοχώρια του Βοΐου και πλέον υπάγεται διοικητικά στο Δήμο Άργους Ορεστικού. Ανάλογα έθιμα επικρατούσαν και στα γύρω Καστανοχώρια.
Στο ξεκίνημα της Μεγάλης Σαρακοστής και συγκεκριμένα την Κυριακή της Τυρινής (δηλ. την προηγούμενη της Καθαράς Δευτέρας) συνηθιζόταν η προσέλευση όλων των χωριανών στην εκκλησία και η παρακολούθηση του Εσπερινού της Συγχωρήσεως. Η ακολουθία αυτή έχει ως σκοπό της έναρξη της νηστείας της Μεγάλης Σαρακοστής με όλους τους πιστούς συγχωρεμένους μεταξύ τους. Μετά το τέλος της ακολουθίας, οι κάτοικοι του χωριού συγκεντρώνονταν στον αυλόγυρο και συγχωρούνταν μεταξύ τους. Τα παιδιά και οι νεότεροι φιλούσαν με σεβασμό το χέρι ων ηλικιωμένων, ζητώντας και παίρνοντας συγχώρεση. Έτσι φιλιωμένοι και μονοιασμένοι ξεκινούσαν την Μεγάλη Σαρακοστή.
Μετά την ωραία αυτή συνήθεια, που τηρείται ακόμη σε Μονές και σε κάποιες ενορίες, πήγαιναν οι οικογένειες στα σπίτια τους για το δείπνο, το οποίο αποτελούνταν από αρτύσιμα φαγητά με βάση το τυρί και τα αυγά. (Κρέας δεν έτρωγαν, είχαν σταματήσει την κατανάλωσή του από την προηγούμενη Κυριακή, της Απόκρεω). Στο τέλος του γεύματος το πιο ηλικιωμένο μέλος της οικογένειας έκανε το έθιμα του «χάσκα» (Ο «χάσκας» ονομάζεται σε άλλες περιοχές και «χάσκαρι’. Πιθανόν, η ετυμολογία του προέρχεται από το ρήμα «χάσκω», δηλ. μένω με το στόμα ανοιχτό). Έπαιρνε ένα αυγό, το οποίο είχαν βράσει πολύ καλά ώστε να είναι σφικτό, και περνούσε μέσα του μία κλωστή με τη βοήθεια μιας βελόνας. Έπειτα, κρατώντας την άκρη της κλωστής, περνούσε το αυγό μπροστά από το στόμα κάθε μέλους της οικογένειας, κουνώντας το σαν θυμιατό. Ήταν δύσκολο να πιαστεί το αυγό με τα δόντια, και κάθε αποτυχημένη προσπάθεια προκαλούσε τα γέλια όλων, ιδιαιτέρως των παιδιών, που διασκέδαζαν πολύ. Όπως αναφέρουν «με αυγό κλείνει το στόμα πριν την Σαρακοστή, με αυγό ανοίγει μετά την Ανάσταση».
Έπειτα από το γιορτινό γεύμα της Τυρινής συγκεντρώνονταν σε όλοι οι χωριανοί σε κάποια από τις πλατείες του χωριού για το άναμμα της «κλαδαριάς» (Το άναμμα μεγάλης στήλης ξύλων και κλαδιών ονομάζεται «φανός» στην περιοχή της Κοζάνης, ενώ στην περιοχή της Καστοριάς συναντάται με την ονομασία «μπουμπούνες») Επέλεγαν ένα σημείο μακριά από σπίτια και κοντά σε κάποια βρύση, ώστε να αποφευχθεί τυχόν πυρκαγιά. Από τις προηγούμενες μέρες είχαν συγκεντρώσει σωρούς ξύλων και κυρίως κέδρα, τα οποία όταν καίγονται παράγουν όμορφες λάμψεις, σαν μικρές εκπυρσοκροτήσεις. Όλοι χαίρονταν πολύ με το άναμμα της μεγάλης στήλης των ξύλων, καθώς το θέαμα ήταν φαντασμαγορικό. Όταν χαμήλωνε η φωτιά, οι πιο θαρραλέοι νέοι πηδούσαν επάνω από τη θράκα. Κάποιες φορές τύχαινε να στήσουν χορό γύρω από την κλαδαριά, τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια. (Τα τραγούδια αυτά ήταν σεμνά και σοβαρά και δεν έχουν σχέση με τα σκωπτικά και τολμηρά άσματα γειτονικών περιοχών, που συνηθίζονταν αυτή τη μέρα. Εξάλλου, στον Άγιο Ηλία δεν συνήθιζαν τις μεταμφιέσεις στις Απόκριες, αλλά μόνο την Πρωτοχρονιά, σε πολύ απλή μορφή)
Η επόμενη ημέρα ήταν η Καθαρά Δευτέρα, που σηματοδοτούσε την αρχή της νηστείας της Μεγάλης Σαρακοστής. Όλοι τηρούσαν αυστηρή νηστεία κατά την πρώτη εβδομάδα της, ακόμα και τα παιδιά. Το φαγητό που συνηθίζονταν την Καθαρά Δευτέρα ήταν αλάδωτη φασολάδα, μέσα στην οποία έριχναν και στουμπισμένα καρύδια, ώστε να δώσουν λίγο φυτικό λάδι στο φαγητό.
Το επόμενο Σάββατο, που τιμάται η μνήμη και το θαύμα των κολλύβων των Αγίων Θεοδώρων, όλοι μετέβαιναν στο ναό για τη Θεία Λειτουργία. Ήταν η μόνη μέρα του χρόνου όπου όλοι προσέρχονταν στη Θεία Κοινωνία, μετά από την προηγηθείσα αυστηρή νηστεία. Εκείνη την ημέρα έρχονταν στο χωριό και κάτοικοι άλλων χωριών, τα οποία δεν είχαν εφημέριο, για να λειτουργηθούν και να κοινωνήσουν. Μετά το πέρας της ακολουθίας επισκέπτονταν τους συγγενείς τους στον Άγιο Ηλία, καθώς εκείνα τα χρόνια δεν ήταν συχνές οι ευκαιρίες για να βρεθούν μεταξύ τους.
Μέσα από τα έθιμα και τις συνήθειες αυτές, που τηρούνταν ανελλιπώς κάθε χρόνο, διαφαίνεται η προσήλωση των κατοίκων στην παράδοση και την τήρηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων, αλλά και οι ευκαιρίες που δίνονταν για σύσφιξη των κοινωνικών σχέσεων και για μια μικρή ανάπαυλα από την καθημερινότητα, μέσα από ευχάριστα δρώμενα.
