Η Ζουμπανιώτικη Γλώσσα και τα Κουδαρίτικα
Η τοπική γλώσσα του Πενταλόφου Βοΐου, όπως λεγότανε στα χρόνια του μεσοπολέμου το κεφαλοχώρι Ζιουμπάνι είναι η ίδια που συναντάται με ελάχιστες διαφορές και παραλλαγές στην ευρύτερη περιοχή του Άνω Βοΐου, όπως ονομάστηκε η Νότια Ορεστίδα των Αρχαίων Μακεδόνων, σ ’ένα κομμάτι της ανατολικής Ηπείρου , καθώς και σε μια αρκετά εκτεταμένη περιοχή του βορείου μέρους του νομού Γρεβενών.
Στο ίδιο γλωσσικό (τοπικό) ιδίωμα υπάγονται τα χωριά Βυθός, Δίλοφο, Αγία Σωτήρα, Μόρφη , Κορυφή καθώς και το Τσοτύλι και τα γύρω από αυτό χωριά. Εξαίρεση αποτελεί το ποντιακό στοιχείο με τους εξισλαμισμένους Βαλαάδες ενώ μικρές διαφορές δείχνουν και τα χωριά Αυγερινός, Επταχώρι, Χρυσή , τα μαστοροχώρια της Ηπείρου , Πυρσόγιαννη και Βρούμπιανη, καθώς και όλα τα άλλα ορεινά χωριά της περιοχής με εξαίρεση το βλάχικο στοιχείο που έχει λατινογενή καταγωγή και γλώσσα.
Η βάση του ιδιώματος αυτού είναι η καθομιλούμενη γλώσσα , όπως πληροφορούμαστε από μαρτυρίες από τα πρώτα λαϊκά γραπτά κείμενα, όπως τα Πτωχοπροδρομικά σατιρικά ποιήματα και τα πρώιμα ακριτικά έπη που χρονολογούνται γύρω στο δωδέκατο αιώνα και σε σύγκριση με τη γλώσσα του σήμερα δείχνουν ότι δεν απέχουν και πολύ από αυτή.
Η σύγχρονη νεοελληνική σχημάτισε τρεις γενικούς τύπους ομιλίας: την αστική όπου οι όροι διατηρούνται όπως είναι και στο γραπτό λόγο, την νοτιοελλαδίτικη και των νησιών όπου προστίθενται φωνήεντα στις καταλήξεις ή στην αρχή των ιστορικών χρόνων των ρημάτων ( πχ. ‘’τον άλλονε’’, ‘’δίνουνε’’, ‘’εκάνανε’’) και τον τύπο των ηπειρωτικών και ορεινών εδαφών που συγκόπτει τους ήχους ‘’ι’’ και ‘’ου’’ και μετατρέπει τους ήχους ‘’ε’’ και ‘’ο’’ σε ‘’ι’’ και ‘’ου’’ αντίστοιχα, που σ’ αυτόν ανήκει και η δική μας τοπική γλώσσα.
Η τοπική γλώσσα λοιπόν είναι στον κύριο της κορμό νεοελληνική με πολλά στοιχεία από τα αρχαία ελληνικά , αρκετές προσθήκες από τουρκικά, αλβανικά, σλαβικά και ορισμένους νεολογισμούς απ’ τις γλώσσες των σύγχρονων δυτικών πολιτισμών όπως του ιταλικού , του γαλλικού και του αγγλοσαξονικού που εισήλθαν με την τεχνολογία , το εμπόριο, τη μετανάστευση ή τις πολεμικές επιχειρήσεις.
Ο τρόπος που προσγίνεται η τοπική γλώσσα του Πενταλόφου από την κοινή νεοελληνική είναι η ηχητική παραφθορά κι αυτή ακολουθεί ορισμένους απλούς γενικούς κανόνες.
Οι φωνητικοί ήχοι της νεοελληνικής γλώσσας είναι πέντε: ‘’α,ε,ι,ο,ου’’. Ο πρώτος γενικός κανόνας σχηματισμού της τοπικής γλώσσας είναι ότι ο ήχος ‘’α’’ δεν μετατρέπεται ούτε συγκόπτεται. Το άλφα δηλαδή παραμένει αμετάβλητο. Ο δεύτερος κανόνας είναι ότι το φώνημα που τονίζεται δε μετατρέπεται ούτε συγκόπτεται.
Το ‘’ι’’ όταν δεν τονίζεται παραβλέπεται και συγκόπτεται κατά την αντίστοιχη συλλαβή ( σκ’νί, φ’σώ), το ίδιο ισχύει και για τον ήχο ‘’ου’’ ( γ’ρούν). Εξαίρεση αποτελούν κάποια τονιζόμενα στη λήγουσα τρισύλλαβα ονόματα που περιέχουν στην προπαραλήγουσα κάποιο από τα δύο προαναφερθέντα φωνήματα συνήθως ανάμεσα σε συμπλέγματα συμφώνων που η αφαίρεση του φωνήεντος θα έφερνε ένα πολύ δυσκολοπρόφερτο αποτέλεσμα όπως στις λέξεις ‘’κριτσανώ’’, ‘’μπουρανί’’ κ.α.
Μια ξεχωριστή περίπτωση παραφθοράς των ήχων ‘’ε’’ και ‘’ι’’ χωρίς αυτό να αποτελεί αναγκαίο κανόνα είναι η μετατροπή τους στο ηχητικό σύμπλεγμα ‘’ιου’’ όταν βρίσκονται μετά από τα σύμφωνα λάμδα και σίγμα (ο λαιμός γίνεται λιουμός).
Επίσης αφαίρεση φωνήεντου με το γειτονικό σύμφωνο έχουμε σε πολλές περιπτώσεις και αυτό συμβαίνει για λόγους ευφωνίας. Παραδείγματος χάρη το ‘’νηστικός’’ γίνεται ‘’νησκός’’. Ακόμη εκτός από τη σύντμηση των φωνηέντων έχουμε και σύντμηση συμφώνων για λόγους ηχηρότητας και η λέξη ‘’έρχομαι’’ γίνεται ‘’έρουμι’’ διώχνοντας το χαμηλά ηχητικά ‘’χι’’. Ιδιαίτερη περίπτωση σύντμησης αποτελεί το θηλυκό άρθρο ‘’την’’ στην αιτιατική που χάνει μαζί με το φωνήεν κι ένα σύμφωνο και γίνεται άφωνη μονογράμματη λέξη.
Επιπλέον δεν λείπει και η εμφάνιση προσθήκης επιτατικών μορίων όπως το ‘’για’’ που χρησιμοποιείται στη θέση του ‘’να’’ για να δοθεί έμφαση στο λόγο ( ‘’γιάτους’’ αντί ‘’να τους’’).
Αυτό που είναι φανερό είναι ότι στην τοπική γλώσσα υπεισέρχονται κατά τόπους μερικοί όροι από κάποιες φυλετικές διαλέκτους όπως είναι τα βλάχικα.
Ένα ακόμη γλωσσικό σύστημα που εισβάλλει σε μεγάλο βαθμό μέσα στη ζουμπανιώτικη γλώσσα είναι τα ‘’κουδαρίτικα’’, η συνθηματική γλώσσα των μαστόρων της πέτρας. Τα κουδαρίτικα είναι μια υπογλώσσα ενός κλειστού συντεχνιακού κόσμου, που θέλει να επικοινωνήσει μεταξύ του με απόκρυφο προς τους τρίτους τρόπο , ίδια με τις διάφορες μορφές της αργκό που συναντούμε στις περιθωριακές ομάδες όπως το σύστημα ‘’τουμπεκί’’ των κουτσαβάκηδων, τα ‘’καλιάρντα’’ των ομοφυλοφίλων κ.α.
Τα κουδαρίτικα έχουν κάποιους γενικούς κανόνες : τον ηχοποιητικό , όπου παράγονται καινούριες λέξεις από μια τυποποιημένη μεταφορά κάποιου χαρακτηριστικού ήχου των πραγμάτων που θέλουν να ορίσουν όπως η λέξη ‘’μπαλτζίκου’’ για τη λάσπη από το ρευστό ήχο της πτώσης ή του ανακατέματός της.
Μια άλλη εξωφρενικότητα του συγκεκριμένου τοπικού ιδιώματος είναι τα διγενή ουσιαστικά. Στην κοινή ελληνική ξέρουμε ότι τα μόνα ονόματα που έχουν δύο ή τρία γένη είναι τα επίθετα και οι μετοχές. Εδώ όμως έχουμε μια κατηγορία ουσιαστικών που εμφανίζονται ως αρσενικά στον ενικό και ως ουδέτερα στον πληθυντικό( ο χορός έχει πληθυντικό αριθμό τα χορούδια, ο λάκκος- τα λακκώματα).
Υπάρχουν επίσης ορισμένα ρήματα που εμφανίζονται μόνο σε ιστορικό χρόνο και συγκεκριμένα σε αόριστο , όπως το ‘’έντισα’’ που σημαίνει έμπλεξα. Ο λόγος αυτής της παρελθοντικής τους χρήσης οφείλεται στο γεγονός ότι περιγράφουν καταστάσεις που δεν μπορούν να γίνουν συνειδητές από το υποκείμενο κατά την ώρα της τέλεσής τους. Γι’ αυτό και η ενεργητική κατάσταση του ρήματος μετατίθεται πάντα στο παρελθόν.
Τέλος όσον αφορά τον τρόπο εκφώνησης κάποιων συμφώνων όπως το ‘’σίγμα’’ και τα διπλά που προκύπτουν από αυτό όπως το ‘’ξι’’ και το ‘’ψι’’ καθώς και το ‘’ζήτα’’, άλλοτε προφέρονται ψιλά και άλλοτε δασιά χωρίς να υπάρχει ένας γενικός κανόνας που να ορίζει την επιλογή αυτή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Ταρνανάς, Α. (2004). Η ΖΟΥΜΠΑΝΙΩΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΑ ΚΟΥΔΑΡΙΤΙΚΑ. Καταγραφή του τοπικού ιδιώματος του Πενταλόφου Βοΐου, της γύρω περιοχής, και της συνθηματικής γλώσσας των μαστόρων της πέτρας. ΕΚΔΟΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΠΕΝΤΑΛΟΦΟΥ ΒΟΪΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ. ΚΟΖΑΝΗ.