ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΑΧΙΛΛΕΙΟΥ ΠΕΝΤΑΛΟΦΟΥ
Ένα μνημείο ιστορίας και τέχνης
Το θρησκευτικό συναίσθημα των πενταλοφιτών φανερώνουν οι τέσσερις εκκλησίες που στολίζουν τις δύο συνοικίες του χωριού και που παλαιότερα αποτελούσαν τέσσερις χωριστές ενορίες. Στα 1818 χτίστηκε ο ναός το Αγίου Αθανασίου που είναι ο πολιούχος του Πενταλόφου, στα 1867 χτίστηκε ο ναός της Αγίας Βαρβάρας και δύο χρόνια αργότερα το 1870 ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Αρχαιότερη είναι αυτή του Αγίου Αχιλλείου που βρίσκεται χτισμένη σε περίοπτη θέση πάνω στον δρόμο που οδηγεί στον οικισμό του Βυθού το παλιό Ντόλο που παλαιότερα αποτελούσε συνοικία του πενταλόφου, αλλά το 1884 έγινε χωριστή κοινότητα.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Η εκκλησία του Αγίου Αχιλλείου είναι τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και ανοικτή στοά στη δυτική και νότια πλευρά ενώ στην βορειοδυτική είναι προσκολλημένο παρεκκλήσιο που επικοινωνεί μόνο με τον ναό.
Οι μάστοροί του αναμφίβολα ήταν πενταλοφίτες. Ίσως ο ναός του Αγίου Αχλλείου να είναι το πρώιμο έργο του Δήμου Ζηπανιώτη.
Η στέγη του ναού είναι δίρριχτη με τριγωνικές αποτμήσεις στην ανατολική και δυτική πλευρά και καλύπτεται με σχιστόλιθους. Οι ξύλινοι στύλοι και οι μονοκόμματες πέτρινες κολόνες των υπόστεγων της στοάς ακουμπούν σε χαμηλά πέτρινα πεζούλια κάνοντας το χαγιάτι περισσότερο γραφικό. Το ιερό είναι τρίκογχο αποτελείται από την κεντρική κόγχη με ημικυκλικό σχήμα και από δύο μικρότερες τρίπλευρες, της Πρόθεσης και του Διακονικού. Στη δεξιά πλευρά του ιερού βρίσκεται κτητορική επιγραφή που αναφέρει τα εξής: Ούτος ο ναός του Αγίου Αχιλλείου οικοδομηθεί και εκτίσθει έτος 1742.
Βορειοανατολικά του ναού στέκει κομψό, πανέμορφο με εξαγωνική κάτοψη, το λιθόχτιστο καμπαναριό. Η είσοδος του προαυλίου χώρου, σύμφωνα με την λιθανάγλυφη επιγραφή που βρίσκεται στο υπέρθυρο, χτίστηκε το 1885.
Η κυρία είσοδος στη νότια πλευρά οδηγεί κατ’ ευθείαν στον κυρίως ναό και κοσμείται στο υπέρθυρο εξωτερικά με τοιχογραφία του Αγίου Αχιλλείου που ζωγραφίστηκε το 1906 από τον Ηπειρώτη Νικόλαο εκ χωρίου Τούρνοβο, τον σημερινό Γοργοπόταμο της Κόνιτσας, δι’ εξόδου Αθανασίου ιερέως Κ. Σιαλά, εις μνήμην αυτού.
ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ
Ο κυρίως ναός χωρίζεται με κολόνες σε τρία κλίτη και στεγάζεται από ημισφαιρικούς τυφλούς θόλους που στηρίζονται σε ημικυκλικά τόξα.
Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού σε θαμπώνει. Μυστηριώδη και απόκοσμη αίσθηση λαμβάνει ο χώρος όταν το φως περνά από τα μικρά παράθυρα του ναού. Τότε όλες οι αγιασμένες μορφές ζωντανεύουν και από το φόντο ξεπροβάλλουν μεγαλόπρεπες θωριές που προκαλούν τον θαυμασμό και την συγκίνηση στον ατέλειωτο χορό των σκιών, των χρωμάτων και του φωτός.
Τα χρώματα του Βοΐου δανείστηκαν οι ζωγράφοι τα ανακάτεψαν με τα χρώματα του Όρθρου, του Εσπερινού και της ψυχής και ξετύλιξαν στους τοίχους, στους θόλους και στα τόξα σκηνές από την ζωή της Θεοτόκου, του Ιησού και από τα συναξάρια των αγίων, των προφητών και των ευαγγελιστών. Έστησαν ολόρθους αγίους στην σειρά άλλους με ευαγγέλια στα χέρια και άλλους με σταυρούς. Έφτιαξαν αρματωμένους αγίους και αρχάγγελους να στέκουν άγρυπνοι φρουροί σαν τους Έλληνες εκείνου του καιρού.
Οι τοιχογραφίες ξεχωρίζουν για την χρωματική ευαισθησία και την ποιότητα της ζωγραφικής τέχνης των ζωγράφων που σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή είναι έργο χιοναδιτών καλλιτεχνών.
΄΄Ανιστορήθη και εκαλοπίσθη ο θείος και πάνσεπτος ούτος οίκος του εν αγίοις Πατρός ημών Αρχιεπισκόπου Αχιλίου Λαρίσσις Αρχιερεύοντος του πανιερωτάτου και λογιωτάτου κυρίου κυρίου Κύριλλου Σισανίου ευημερεύοντος Ιωάννου ιερέως, Κωνσταντίνου ιερέως και Παπαιωάνου Τζούκου επιτροπεύοντος Κώνστα του φίκα και δια χειρός Κωνσταντίνου και Μιχαήλ Μιχαήλ εκ χώρας Χιονιάδες εν έτη σωτηρίο 1774΄΄.
Ο επίσκοπος Κύριλλος που μνημονεύεται στην επιγραφή κατάγονταν από το Τσεπέλοβο του Ζαγοριού και διατέλεσε επίσκοπος Σισανίου από το 1769 έως το 1792 που απεβίωσε.
Πάνω από την κτητορική επιγραφή απλώνεται η παράσταση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου με την Παναγία κειμένη επί κλίνης νεκρά, έχουσα έμπροσθέν της σταυρωμένα τα χέρια και γύροθεν οι λοιποί απόστολοι και οι άγιοι ιεράρχαι και επάνωθεν αυτών ο Χριστός βαστών εις τας αγκάλας του την αγίαν αυτής ψυχή λευκοφόρον και γύροθεν αυτού φως πολύ και πλήθος αγγέλων. Πιο κει με το σπαθί ξεγυμνωμένο όμοιος πολεμιστής του κακού στέκει ο Αρχάγγελος Μιχαήλ και στο δυτικό εσωράχιο, τον απόλυτο ανθρώπινο πόνο και την εκτέλεσης της διαταγής όπου αλλόφρονες στρατιώτες σκοτώνουν με μανία τα βρέφη και τα φέρουν ως τρόπαια τα απέδωσαν οι ζωγράφοι με ρεαλιστική ένταση στην Βρεφοκτονία του Ηρώδη.
Ο εικαστικός λόγος των ζωγράφων είναι απόλυτα ανθρώπινος, γνήσιος, βαθιά θρησκευτικός και αναδεικνύει την μεταβυζαντινή αγιογραφική παράδοση μέσα από μια ατμόσφαιρα κατανυκτική. Οι τοιχογραφίες που καλύπτουν κάθε επιφάνεια του ναού χωρίζονται σε ζώνες. Στην πρώτη ζώνη εικονίζονται ολόσωμοι αρματωμένοι, ιαματικοί άγιοι καθώς και άλλοι που σχετίζονται με την παράδοση της περιοχής. Στη δεύτερη ζώνη οι άγιοι βρίσκονται σε διάφορες στάσεις που περικλείονται από διακοσμητικούς κύκλους οι οποίοι ενώνονται μεταξύ τους με άνθη και καρπούς δημιουργώντας έτσι με ευχάριστη ποικιλία. Στην τελευταία ζώνη εικονίζονται παραστάσεις με τους ευαγγελιστές, την Αγία Ιστορία και με μεγάλες φυσιογνωμίες της Εκκλησίας. Στους θόλους του κεντρικού κλίτους εικονίζεται μεγαλόπρεπος ο Παντοκράτορας.
Ανατολικά του ναού βρίσκεται το Άγιο Βήμα. Σε τούτο το χώρο η εκφραστική δυνατότητα του δημιουργού επιστρατεύεται και συμπλάθεται με την θρησκευτική πίστη. Στην κεντρική κόγχη του ιερού δεσπόζει η Πλατυτέρα των ουρανών, πιο κάτω ο Μελισμός και η σειρά των ιεραρχών που κρατούν ειλητάρια. Τη συμμετοχή του ανθρώπινου πόνου στο μυστήριο της ενανθρώπισης δηλώνει στην κόγχη της Πρόθεσης η Άκρα Ταπείνωση και εκφράζει τον ανέκφραστο πόνο του Θείου Μαρτυρίου. Ο υπόλοιπος χώρος καλύπτεται με άλλους πατέρες καθώς και με παραστάσεις από την ζωή του Χριστού. Η επιτόπια ερευνά των αρχαιολόγων είχε σαν αποτέλεσμα τον εντοπισμό στο χώρο της πρόθεσης της ακόλουθης γραπτής επιγραφής, που διατηρείται αποσπασματικά λόγω διαφόρων φθορών: 1745 / το<ν> ηστοριογράφον τα ονομα<τα> / νικολάου θεοδόρου θεοδ/[…]του […]ιω[ ]/[—] λάμπρο θεο[…] κι γιόργο .
Πρόκειται για τους ζωγράφους αδελφούς Νικόλαο και Θεόδωρο από τα Ιωάννινα οι οποίοι τοιχογράφησαν το ανατολικό τμήμα του ναού μέχρι λίγο πιο έξω από το τέμπλο. Όμως η εργασία του συνεργείου διακόπηκε, πιθανότατα για λόγους οικονομικούς.
Οι ζωγράφοι αυτοί επιμελήθηκαν την πλήρη τοιχογράφηση του καθεδρικού ναού του Αγίου Νικολάου Κοζάνης το 1730.
ΤΟ ΤΕΜΠΛΟ
Αριστούργημα της ξυλογλυπτικής τέχνης στέκει το τέμπλο του ναού φτιαγμένο από ξύλο καρυδιάς με την τεχνική του «τρυπητού» ή του «σκαλιστού στον αέρα» δηλαδή με διαμπερή κενά ανάμεσα στα θέματα..
Oι τεχνίτες βαθιά επηρεασμένοι από την τέχνη του δυτικοευρωπαϊκού μπαρόκ που κυριαρχεί στην εκκλησιαστική ξυλογλυπτική, ιδιαίτερα στο τέλος του 18ου αιώνα, δημιουργούν συνθέσεις με σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη καθώς και από το φυτικό και ζωικό βασίλειο.
Από τις ποδιές και τους κεταμπέδες ως τα κεμέρια, την Ρίζα του Ιεσαί και τα λυπηρά, ένας συμβολικός αλλιώτικος κόσμος ξεπροβάλλει πλασμένος από χέρια μυθιστορηματικά.
Λουλούδια, φτερωτές γοργόνες, γρύπες, δικέφαλοι αετοί, λέοντες φύλακες, πουλιά που ορμούν σε φρουτιέρες με σταφύλια, οι πρωτόπλαστοι με το φίδι και τη μηλιά, άνθρωποι με τρομπέτες, άγγελοι που κρατούν βασιλική κορώνα πάνω από την κεφαλή του Αγίου Πνεύματος και αρματωμένοι άγιοι καβαλάρηδες, παρουσιάζονται σε σκηνές με έντονη δράση.
Στους δαντελωτούς κιονίσκους αλληλοσυμπλέκονται φυτικά μοτίβα και πουλιά ψηλόλιγνα που κρατούν στα ράμφη τους φίδια και ανεβαίνουν προς τα κιονόκρανα στριφογυρίζοντας όπου η ανησυχία τους γαληνεύει και υποτάσσεται από τους δώδεκα αετούς που υψώνονται με απειλητική διάθεση. Στην κορυφή του τέμπλου πάνω στους τεράστιους επιχρυσωμένους φτερωτούς δράκους στέκουν τα λυπηρά και ο μεγαλόπρεπος σταυρός με τα σύμβολα των ευαγγελιστών.
Οι ξυλογλύπτες του θαυμάσιου τέμπλου παραμένουν άγνωστοι. Η προφορική παράδοση αναφέρει ότι το έφτιαξαν τεχνίτες από το Πωγώνι της Ηπείρου το 1779. Πολύ κοντά στον Πεντάλοφο βρίσκεται το χωριό Γοργοπόταμος της Κόνιτσας, το παλιό Τούρνοβο, του οποίου οι κάτοικοι ήσαν άριστοι τεχνίτες αφού και το κύριο επάγγελμά τους ήταν η ξυλογλυπτική. Όμως φημισμένοι ξυλογλύπτες υπήρχαν στον Βυθό και στον Πεντάλοφο αρκετοί από τους οποίους παραμένουν ανώνυμοι.
Στην εκκλησιαστική ξυλογλυπτική χρησιμοποιείται κυρίως η καρυδιά για την αντοχή της, δουλεύεται εύκολα, δεν έχει ίνες που να ανοίγουν και έχει θαυμάσια όψη. Το δέντρο πρέπει να κοπεί χειμώνα, όταν κατεβαίνουν οι χυμοί του. Μπαίνει τρία-τέσσερα χρόνια σε τρεχούμενο νερό για να «σκοτωθεί», να φύγει δηλαδή τελείως ο χυμός του κι έτσι να γίνει ανθεκτικότερο και να μη σκεβρώνει. Ύστερα το στεγνώνουν πρώτα στη σκιά και μετά στον ήλιο. Στη συνέχεια βάζουν τα ξύλα στο λινέλαιο για να γίνει μαλακότερο κατά την κατεργασία ή το βάζουν για έξι μήνες στο ελαιόλαδο.
Από τις δεσποτικές εικόνες του τέμπλου, παλαιότερες και του ιδίου ζωγράφου είναι του Παντοκράτορα και του Αγίου Σπυρίδωνα η οποία ζωγραφίστηκε το 1767 και είναι δέησης του δούλου του Θεού Νεόφυτου ιερομονάχου, πρόκειται για τον ιδρυτή της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος.
ΝΑΡΘΗΚΑΣ
Δυτικά του ναού βρίσκεται ο νάρθηκας ο οποίος ταυτίζεται με τον γυναικωνίτη, σύνηθες φαινόμενο για τις μεταβυζαντινές βασιλικές. Ο νάρθηκας έχει δύο εισόδους, η μία βρίσκεται στη νότια πλευρά που στο εσωτερικό της εικονίζεται η παράσταση της Δέησης, αριστερά βρίσκεται η Θεοτόκος και δεξιά ο Χριστός με τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Η δεύτερη είσοδος βρίσκεται στην δυτική πλευρά και επικοινωνεί μόνο με τον κυρίως ναό.
Οι τοιχογραφίες της δυτικής πλευράς που ξεδιπλώνονται είναι απ’ άκρη σ’ άκρη σε καθηλώνουν με τις παραστάσεις του και την ζωγραφική απόδοση των καλλιτεχνών. Οι εικόνες της Δευτέρας Παρουσίας παρά τη ¨σιωπώσα γραφή¨ έχουν μια μοναδική γέφυρα έκφρασης κι επικοινωνίας με τους πιστούς.
Πάνω από την είσοδο εικονίζεται ο Ιησούς μέσα σε δόξα, με την Θεοτόκο και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο στη στάση της Δεήσεως ενώ δεξιά και αριστερά παρουσιάζονται συμμετρικά ένθρονοι στην σειρά ανά έξη οι Απόστολοι. Στον άξονα της παραστάσεως υπάρχει συμβολική η Ετοιμασία του Θρόνου.
Δέος προκαλούν οι σκηνές του ποταμού της κολάσεως που παρασύρει τους αμαρτωλούς και καταλήγουν στο φοβερό στόμα του θηρίου.
Πάνω και αριστερά του ποταμού εικονίζονται στη σειρά ο Κύρος, ο Πόρος, ο δάριος (Δαρείος )και ο Αλέξανδρος. Οι τρεις πρώτοι κρατούν στα χέρια τους σπαθιά ενώ ο Αλέξανδρος βασιλικό σκήπτρο. Δεξιά παρουσιάζονται σκηνές από την πλάση της Εύας και από το προπατορικό αμάρτημα. Ακριβώς από κάτω εικονίζονται ο Άγιος Σπυρίδωνας, η Αγία Παρασκευή και η Αγία Αικατερίνη. Δεξιά κα αριστερά της εισόδου του νάρθηκα αναπτύσσεται η δέηση με τον Ιησού, τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και τον Άγιο Γεώργιο από την μια μεριά και από την άλλη η Θεοτόκος, ο Άγιος Αχίλλειος και ο Άγιος Νικόλαος.
Η πιο ενδιαφέρουσα όμως εικονογραφική παράσταση βρίσκεται στο κάτω μέρος της αριστερής πλευράς του τοίχου όπου οι δαίμονες βασανίζουν τις ψυχές σύμφωνα με τα αμαρτήματα τους. Ο μυλωνάς που κλέβει στο μύλο, ο κρασοπώλης που πουλάει νοθευμένο κρασί, οι πόρνες, οι μαΐστρες γυναίκες δηλαδή οι μάγισσες, ο γιδοκλέφτης και το ανδρόγυνο που κοιμάται τις Κυριακές και τις μεγάλες εορτές και δεν πηγαίνει στην Εκκλησία.
Οι εικονογραφικές αυτές παραστάσεις φανερώνουν όχι μόνο τον πλούτο της φαντασίας των ταπεινών λαϊκών ζωγράφων του 18ου και 19ου αιώνος αλλά και τον νουθετικό ρόλο της εκκλησίας.
ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΧΙΟΝΑΔΙΤΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΜΙΧΑΗΛ ΜΙΧΑΗΛ
Ο Μιχαήλ και Κωνσταντίνος ζωγράφισαν το 1770 το καθολικό της Ι. Μ. Άβελ στη Βύσσανη του ν. Ιωαννίνων και το 1774 τον Άγιο Αχίλλειο στον Πεντάλοφο. Ο Κωνσταντίνος το 1777 ζωγράφισε το καθολικό του Μοναστηριού Άγιου Δημητρίου ή της Κούκλας στην Βλάστη.
Το 1779 μαζί τους και ο Ιωάννης ζωγράφισαν τον Άγιο Γεώργιο στην Οξύνεια της Καλαμπάκας και τον ναό της Αγίας Παρασκευής στην Καλομοίρα.
Το 1780 ο Μιαχαήλ ζωγραφίζει μόνος του το καθολικό της Μονής Σταγιάδων Καλαμπάκας και το 1783 ζωγραφίζει τον ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Αγία Σωτήρα του Βοϊου.
Το 1785 ο Μιχαήλ μαζί με τον Δημήτριο Μπουρμπουτζιώτη ζωγραφίζουν το καθολικό της μονής Αγίου Αθανασίου Ζηκόβιστας και το 1802 ο Μιχαήλ και πάλι μόνος του ζωγραφίζει το καθολικό της μονής Αγίας Τριάδος στο Βόϊο όπου είναι και το τελευταίο του έργο.
ΜΙΑ ΠΑΛΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Μια παλιά παράδοση αναφέρει ότι οι Ηπειρώτες ζωγράφοι για κάποιο λόγο, διαφώνησαν με την εκκλησιαστική επιτροπή, που επέβλεπε το έργο τους, έτσι άφησαν στην μέση την αγιογράφηση του ναού και έφυγαν για την ιδιαίτερη πατρίδα τους, τους Χιονάδες. Μετά από πορεία μιας ώρας στην τοποθεσία ΄΄ Του Παππού το πηγάδι ΄΄ ο ένας από τους ζωγράφους ο μεγαλύτερος σε ηλικία, αρρώστησε ξαφνικά και πέθανε. Οι υπόλοιποι αναγκάστηκαν να κοιμηθούν σ΄ αυτό το σημείο.
Στον ύπνο τους παρουσιάστηκε ο Άγιος Αχίλλειος και τους είπε να γυρίσουν πίσω στο Ζουπάνι και να τελειώσουν την αγιογράφηση του ναού. Οι ζωγράφοι τρομοκρατημένοι από τον θάνατο του συναδέλφου τους και την προσταγή του αγίου επέστρεψαν και αποτέλειωσαν το έργο τους.
Ο ναός του Αγίου Αχιλλείου ιστορήθηκε σε μια δύσκολη περίοδο όπου τα χωριά του Βοΐου μαστίζονταν από τις συχνές ληστρικές και αιματηρές επιδρομές των Τουρκαλβανών. Ο ιερομόναχος Νεόφυτος σ’ ένα γραπτό του κείμενο που βρέθηκε στο μοναστήρι της Αγίας Τριάδας, γράφει για την χρονιά εκείνη: Έτος αψοδ (1774) γιονναρίου 5… εκατέβηκαν Αρβανίτες τρεις χιλιάδες και επήγαν οι Ζουπανηότες στο Λιμπόχοβον και τους έδωκαν γρόσια χίλια εκατό (1100) και δεν εσέβησαν εις την χώρα τους και εκατεβένοντας ης το μηρασάν εκεί ετεριάστηκαν και το Κωστάντζικον και έδωσαν γρόσια οκτακόσια….
ΣΥΝΑΞΑΡΙ ΤΟΥ ΑΓ. ΑΧΙΛΛΕΙΟΥ
Ο Άγιος Αχίλλειος ήταν επίσκοπος Λαρίσης στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Το 325 όταν συνεκλήθη η πρώτη Οικουμενική Σύνοδος στην Νίκαια της Βιθυνίας ο Άγιος Αχίλλειος ήταν μεταξύ των θεοφόρων πατέρων Αθανάσιο, Νικόλαο και Σπυρίδωνα που πήραν μέρος σ’ αυτήν. Η σύνοδος έληξε με την καταδίκη του Αρείου και την σύνταξη των επτά πρώτων άρθρων του συμβόλου της Πίστεως. Μετά την κοίμησή του η αγιότητά του αναγνωρίστηκε αμέσως και έγινε πολιούχος της Λάρισας.
Η παράδοση αναφέρει ότι οι πενταλοφίτες σέβονταν τόσο πολύ τον άγιο Αχίλλειο που όσοι περνούσαν έφιπποι έξω απ’ έξω έπρεπε να ξεπεζέψουν γιατί αλλιώς τα άλογα τρόμαζαν, αγρίευαν και δεν προχωρούσαν.
Κείμενο: Αργύρης Παφίλης
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Ο ΠΕΝΤΑΛΟΦΟΣ ΒΟΪΟΥ
ΧΡΗΣΤΟΥ Γ. ΚΑΖΑΡΙΔΗ
Ο Κώδιξ της Μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης (1686)
Μ.Α. Καλινδέρης
ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΑΠΟΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ
ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ
ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΧΙΟΝΑΔΙΤΗ
ΑΓΙΟΓΡΑΦΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΜΙΧΑΗΛ
ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΚΩΛΕΤΣΗΣ
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ
Διονυσίου του εκ Φουρνά
Τα μοναστήρια της Ιεράς Μητροπόλεως
Σισανίου και Σιατίστης
Αναστασίου Δάρδα
Η ΛΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ
Κ. Α. ΜΑΚΡΗ
Ο ΑΓΙΟΣ ΑΧΙΛΛΕΙΟΣ ΠΟΛΙΟΥΧΟΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ
Δυτικομακεδονικά Γράμματα 2000
Απόστολος Παπαδήμητρίου
Μακεδόνες μάστορες βαθειά στην Αφρική
Μακεδονική Ζωή
Σπύρος Ι. Μαντάς
Οι ξυλογλύπτες της Ανασελίτσας
Μακεδονική Ζωή
Ι. Παπατσιούμας.