Η Σιάτιστα, ορεινή κωμόπολη του νομού Κοζάνης, είναι κτισμένη, ανάμεσα σε άφυτες, καμπύλες βουνοκορφές, στις νότιες πλαγιές του όρους Άσκιου. Η ύπαρξη του οικισμού αναφέρεται από τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης. Σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, ο οικισμός της Σιάτιστας διατήρησε αμιγή ελληνικό πληθυσμό. Η επαρχία Ανασελίτσης, στην οποία υπαγόταν από τον 17ο αιώνα, μετονομάστηκε σε επαρχία Βοΐου, τη δεκαετία του 1920.
Γράφει η Καλλινίκη Ώττα, αρχιτέκτονας, υποψ. δρ. Παν/μίου Πατρών
Από τον 17ο αιώνα, η Σιάτιστα αναδείχθηκε σε βιοτεχνικό κέντρο, με την ανάπτυξη της γουνοποιίας, της υφαντικής τέχνης και της αμπελοκαλλιέργειας. Η ανάγκη διάθεσης των προϊόντων της οδήγησε στην ανάπτυξη εμπορικών δραστηριοτήτων, μέσω χερσαίων οδών, στα μεγάλα αστικά κέντρα της βόρειας Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης, όπως συνέβη και με άλλες πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας (Κοζάνη, Καστοριά, Εράτυρα, Βλάστη, Κλεισούρα, κλπ). Γύρω στα 1810, η Σιάτιστα αριθμεί περίπου διακόσιους εμπορικούς οίκους που διενεργούν εμπόριο με την Αυστρία και τη Βενετία. Το εμπόριο επιφέρει οικονομική άνθηση και πνευματική ανάπτυξη στην πόλη. Τον 18ο αιώνα, που αποτελεί την εποχή της μεγάλης ακμής της πόλης, κτίζονται, εκτός από μία πληθώρα εκκλησιών, πλούσια αρχοντόσπιτα, σύμβολα εξαστισμού και γοήτρου των Σιατιστινών εμπόρων.
Τα αρχοντικά σπίτια της Σιάτιστας χαρακτηρίζονται από ξεχωριστό αρχιτεκτονικό ύφος, με τα πιο σπουδαία και αντιπροσωπευτικά να χρονολογούνται στα μέσα του 18ου αιώνα. Η κατασκευή τους βασίζεται στη χρήση της πέτρας και του ξύλου και ανατίθεται, από τους πλούσιους εμπόρους, στα περιπλανώμενα μπουλούκια των περίφημων μαστόρων της Δυτικής Μακεδονίας και της Ηπείρου. Το σύνολο της κατασκευής αποπνέει έντονο φρουριακό χαρακτήρα. Επάνω σε ένα ψηλό, συμπαγές λίθινο υπόβαθρο, αναπτύσσεται, με έντονες προεξοχές, η ελαφριά κατασκευή του διάτρητου από παράθυρα ορόφου.
Κάθε αρχοντικό εντάσσεται σε ευρύχωρη πλακόστρωτη αυλή, τον νουβρό, που περικλείεται από ψηλό μαντρότοιχο. Σ’ αυτή βρίσκονται τα βοηθητικά κτίσματα του σπιτιού, το μαγειριό, οι αποθήκες, οι στάβλοι, τα πηγάδια και τα κιόσκια. Στις γραπτές ή ανάγλυφες επιγραφές που συναντώνται στις όψεις των αρχοντικών, μνημονεύονται, μαζί με τη χρονολογία ανέγερσης του σπιτιού, το όνομα του ιδιοκτήτη, και, μερικές φορές, του πρωτομάστορα.
Από τη βαριά δρύινη εξώθυρα του σπιτιού, καρφωτή με μεγάλα γύφτικα καρφιά, που ασφαλίζει εσωτερικά με συρόμενη ξύλινη αμπάρα, οδηγείται κανείς στη μεσιά, πλακόστρωτη εσωτερική αυλή με μεγάλο ύψος. Στο ισόγειο βρίσκονται τα μαγαζιά και τα κατώγια με τα βαένια για το κρασί. Στο μεσοπάτωμα, βρίσκονται οι χειμωνιάτικοι οντάδες και ο ηλιακός, χώρος υποδοχής, που επικοινωνεί οπτικά με τη μεσιά και χωρίζεται από αυτή με ελαφριά τοξοστοιχία. Μία διαφορετική κλίμακα οδηγεί στα καλοκαιρινά δωμάτια και στο ανώι του ορόφου, κεντρικό χώρο κυκλοφορίας και υποδοχής, που προορίζεται για εκδηλώσεις. Από τα τέσσερα δωμάτια που πλαισιώνουν το ανώι, τα μεσημβρινά αποτελούν τους καλούς οντάδες (μπας οντά) και προεξέχουν με σαχνισιά στην κύρια όψη. Ένας μακρύς διάδρομος ανάμεσα στα δωμάτια της μίας πλευράς, οδηγεί στο αναγκαίο (τουαλέτα), που προεξέχει στην πλάγια όψη.
Το εσωτερικό των δωματίων και των χώρων υποδοχής, διακοσμείται με ξύλινες επενδύσεις και τοιχογραφίες που συνθέτουν ένα επιβλητικό σύνολο. Οι μεσάντρες, ερμάρια για την αποθήκευση στρωσιδιών και σκευών, φέρουν ξύλινα επιζωγραφισμέναταμπλαδωτά κανάτια, ενώ στη ζωφόρο που σχηματίζεται επάνω από το γείσο που περιτρέχει τα δωμάτια, η λαϊκή ζωγραφική βρίσκει τη γνήσια έκφρασή της. Ανάμεσα σε μπαρόκ συνθέσεις με άνθη, φανταστικά τοπία και παραστάσεις από την ελληνική μυθολογία, αγαπημένο θέμα αποτελούν οι ξακουστές πολιτείες της Ανατολής και της Δύσης, συνυφασμένες με την πρόοδο και την ευημερία. Τα παράθυρα επιστέφουν πολύχρωμοι φεγγίτες δημιουργώντας ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα. Οι ξύλινες επιζωγραφισμένες οροφές, που συντίθενται με γεωμετρικά μοτίβα επηρεασμένα από ισλαμικά πρότυπα, συμπληρώνουν το σύνολο. Τα τζάκια των δωματίων αποτελούν κεντρικό διακοσμητικό στοιχείο και γίνονται αντικείμενο εξαιρετικών συνθέσεων, με επιρροές από την Ανατολή.
Στις όψεις των αρχοντικών, η λευκή επιχρισμένη επιφάνεια των σαχνισιών διακοσμείται με ποικίλα σχέδια και ζωγραφικές συνθέσεις. Τα ξύλινα καμπύλα φουρούσια των σαχνισιών και η έντονη προεξοχή της στέγης ζωντανεύουν την όψη.
Τα αρχοντικά της Σιάτιστας φθάνουν μέχρι τη σημερινή εποχή λόγω της άριστης κατασκευής τους, απηχώντας την εποχή της ακμής της πόλης. Η λειτουργική οργάνωση και η μορφή τους ακολουθεί τύπους εξελιγμένους μίας καθαρά αστικής αρχιτεκτονικής.
Πηγή: myvoio.com