‘’Χαρακτηριστικά του βόρειου γλωσσικού ιδιώματος: το παράδειγμα της περιοχής του Βοΐου’’.
Η ανομοιογένεια αποτελεί μια αναντίρρητη πραγματικότητα. Η ετερότητα αντικατοπτρίζεται σε κάθε έκφανση της συλλογικής πολιτισμικής ή άλλης ένδειξης συνεκτικού ιστού μιας κοινωνίας με ιδιαίτερα χαρακτηριστικό τρόπο στη γλώσσα. Η γλώσσα αποτελεί το κύριο μέσο με το οποίο αναπτύσσουμε την κοινωνική μας δράση, και φυσικά συνδέεται με την έννοια του πολιτισμού. ‘’Η γλώσσα και η κοινωνία τελούν μονίμως υπό καθεστώς αμοιβαίας αλληλεπίδρασης’’, εκφράζει δηλαδή την πολιτισμική ταυτότητα μιας κοινωνίας ή μιας ομάδας.
Η γλώσσα είναι πολύμορφη και δαιδαλώδης και χαρακτηρίζεται από ανομοιογένεια. Αποκτά νέα στοιχεία και γενικότερα αποτελεί πρόσφορο έδαφος επιστημονικής διερεύνησης.
Τα μέλη κάθε κοινωνίας συγκροτούν μια κοινότητα και μιλούν μια ενιαία γλώσσα, μια κοινή γλώσσα, τη γνωστή νόρμα. Υπάρχει μια αμοιβαία συνεννόηση και ο ένας κατανοεί τον άλλον. Κάποιες διαφορές στο λόγο εντοπίζονται στη φωνητική, στη μορφολογία, στο λεξιλόγιο, στη σύνταξη και σε άλλα είδη γλωσσικής ανάλυσης και αποτελούν ενδεικτικά στοιχεία ετερογένειας της γλώσσας. Οι ομιλητές μιας γλωσσικής κοινότητας μεταβαίνουν από τη μία γλωσσική ποικιλία στην άλλη ανάλογα με τους ρόλους, τις περιστάσεις και γενικότερα το σύνολο των παραμέτρων. Χρησιμοποιούν πλήθος διαλέκτων που ταξινομούνται σε κοινωνικές και γεωγραφικές. Οι κοινωνικές διάλεκτοι ή κοινωνιόλεκτοι αντικατοπτρίζουν την ταξική διαστρωμάτωση των κοινωνιών. Παρουσιάζουν χαρακτηριστικά της κοινωνικής ταυτότητας του χρήστη, την ηλικία του, το επάγγελμά του, το φύλο του, το θρήσκευμα κ.α. Στις γεωγραφικές διαλέκτους ανήκουν τα τοπικά ιδιώματα ( ποικιλίες που χρησιμοποιούνται σε μικρότερη γεωγραφική έκταση) και οι διάλεκτοι (που μιλιούνται σε μεγαλύτερη γεωγραφική έκταση και παρουσιάζουν περισσότερες διαφοροποιήσεις από την επίσημη γλώσσα).
Υπάρχει πιθανότητα σε μια κοινωνία να συνυπάρχουν πολλές γλωσσικές ποικιλίες και όλα μαζί συνιστούν την εθνική γλώσσα ενός λαού. Και η Αρχαία Ελληνική Γλώσσα ήταν διασπασμένη σε πλήθος τοπικών διαλέκτων ( Ιωνική- Αττική-Δωρική- Αιολική και Αρκαδοκυπριακή). Έπειτα όμως άρχισαν να περιορίζονται και κατά την αλεξανδρινή περίοδο έσβησαν. Η Ελληνιστική Κοινή λοιπόν αποτέλεσε το μέσο επικοινωνίας των Ελλήνων εκείνης της εποχής.
Από τη Βυζαντινή εποχή ο γλωσσικός κώδικας διασπάστηκε σε επιμέρους ποικιλίες , τις γνωστές νεοελληνικές διαλέκτους και ιδιώματα. Η γέννηση των νεοελληνικών διαλέκτων ανάγεται στον 12ο αιώνα. Οι καταβολές των νεοελληνικών διαλέκτων βρίσκονται στη διάκριση της Ελληνιστικής Κοινής, που αποτελεί τον κορμό των περισσότερων , εξαλείφοντας τις τοπικές αρχαίες διαλέκτους.
Στα βόρεια ιδιώματα τα άτονα /i/ και /u/ αποβάλλονται, κυρίως όταν αυτά βρίσκονται στο τέλος της λέξης. Τα άτονα /e/ και /o/ τρέπονται σε [i] και [u] σύμφωνα με το φαινόμενο της στένωσης. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η λέξη ‘’Πέλεκα’’ , η οποία έγινε ‘’Πέλικα’’ με την στένωση και με την αποβολή του ι προήλθε η ‘’Πέλκα’’. Τα νότια ιδιώματα από την άλλη διατηρούν αλώβητο το φωνηεντικό τους σύστημα.
Όσον αφορά την περιοχή του Βοΐου έντονη στένωση έχουμε στα περισσότερα τραγούδια της περιοχής του Βοΐου, ενώ η αποβολή είναι πιο ασθενής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα στένωσης , της τροπής δηλαδή του άτονου -ο (-ω) σε ου (-u) και του -ε (-αι) σε ι (-i) είναι τα παρακάτω:
-Στο τραγούδι ‘’Δεν είνι κρίμα κι άδικου’’ παρατηρούμε στένωση στις λέξεις: άδικου αντί άδικο, στα άρθρα τουν αντί τον ή του αντί το, Σουφιά αντί Σοφιά, ή στον τίτλο άλλου τραγουδιού Σ’ όλουν τουν τόπου… αντί Σ’ όλον τον τόπο.
-Σε τραγούδια όπου η λέξη κάθε γίνεται κάθί, στο ρήμα τράνιψάμι τρέπεται το ε σε ι. Διπλοτονισμός υπάρχει και στο ρ. κρύψίμι και στένωση του ε σε ι.
-Με τη στένωση το ρήμα είναι γίνεται είνι , το έχει γίνεται έχι, το έχω έχου , το έβγαιναν έβγιναν.
– Με τη στένωση επίσης ο ήλιος γίνεται ήλιους , ο βοσκός βοσκούς, ο βοριάς βουριάς κ.α.
-Η αντωνυμία εσείς θα γίνει ισείς, η εμένα ιμένα, ενώ η σε σι.
-Το επίρρημα πολύ θα γίνει πουλύ και το κάτω κάτου.
-Το αριθμητικό τέσσερις θα γίνει τέσσιρ’ς.
-Η άρνηση ουδέ με τη στένωση γίνεται ουδί.
Η αποβολή είναι ασθενής στα δημοτικά τραγούδια της περιοχής σε αντίθεση με τον πεζό λόγο. Στο Βόϊο έχουμε και προερρίνωση ( για να αποδωθεί η προφορά των b d g ως προερρινώμενα, με διφωνηματική ερμηνεία ως δισυμφωνικά συμπλέγματα mb/nd/ng όπου απαιτούνταν).
Όσον αφορά το λεξιλόγιο αποτελείται από ελληνικές λέξεις κοινές , οι οποίες έχουν πάρει μορφή από την επιρροή που δέχτηκαν από την νεοελληνική και την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας. Ακόμη αποτελείται και από ιδιωματικές λέξεις καθώς και από δάνειες λέξεις ( τούρκικες, σλαβικές και αλβανικές).
Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι τα γλωσσικά ιδιώματα της Δυτικής Μακεδονίας περιλαμβάνουν ένα σημαντικό πλούτο από αρχαϊσμούς. Η μελέτη των γλωσσικών ιδιωμάτων μας βοηθάει να γνωρίσουμε καλύτερα τη ζωή των ανθρώπων, τις παραδόσεις , τα ήθη, τα έθιμα και γενικότερα να αφουγκραστούμε την ψυχή τους.
ΠΗΓΗ: ΟΨΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ – ΜΕΡΕΣ ΓΙΟΡΤΩΝ ΒΟΪΟΥ ΠΕΛΕΚΟΝ. ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΩΝ 2016-2017-2018.