Η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του Διλόφου είναι τρίκλιτη βασιλική, με γυναικωνίτη, από τις ωραιότερες της επαρχίας, και χρονολογείται στα μεταβυζαντινά χρόνια. Η σημερινή εκκλησία διαδέχθηκε μία προγενέστερή της, η οποία ήταν κι εκείνη αφιερωμένη στην «Κοίμηση της Θεοτόκου» και κατεδαφίστηκε το 1844.
Όσον αφορά την παλιά εκκλησία αυτή πιθανολογείται ότι χτίστηκε περί τα έτη 1775-1776. Αυτό προκύπτει από τις χρονολογίες των εικόνων που έχουν σωθεί και αναγράφουν τις χρονολογίες 1777, 1778, 1779. Οι εικόνες αυτές δημιουργήθηκαν και έγιναν δωρεά στην εκκλησία μετά την ανέγερσή της, όπως συνέβη και με τις εικόνες της σημερινής εκκλησίας που φέρουν χρονολογίες 1846, 1847, 1848, ενώ χτίστηκε το 1844. Ο παλιός ναός ήταν μικρός και όμορφος, ενώ ήταν διακοσμημένος με αγιογραφίες, οι οποίες πιθανόν να είχαν φιλοτεχνηθεί από τους ξακουστούς Χιονάδες της Ηπείρου, όπως συμβαίνει και με τις εκκλησίες που ανεγέρθηκαν την ίδια περίοδο με αυτήν. Παρ’ όλα αυτά οι κάτοικοι του χωριού αποφάσισαν να την κατεδαφίσουν προκειμένου να χτιστεί στην ίδια τοποθεσία η νέα εκκλησία, ενώ θα μπορούσαν να τη διατηρήσουν.
Η νέα εκκλησία ξεκίνησε να ανεγείρεται το 1844, ενώ τα εγκαίνιά της έγιναν στις 18 Οκτωβρίου 1845. Όπως αναφέρει η επιγραφή που υπάρχει στο τέμπλο «Τα εγγαίνια του ναού της ηπέρ αγίας Θεοτόκου της κοιμήσεως εγένοντο εις οκτωβ. 18 1845 ηπό γριγορίου αρχιερέως και νικολάου του ιερέως».
Όπως αναφέρεται στο πίσω μέρος του οθωμανικού φιρμανιού ανέγερσης, το οποίο είναι γραμμένο στην παλιά τουρκική γραφή: «φ[ιρμάνι]. ανεγέρσεως Εκκλησίας Παναγίας εις καζάν Νασελιτζ χωρίον λίχωβο διά χυρός Καρά Γιάννη», γεγονός που υποδηλώνει και τον κάλφα (τεχνίτη) της εκκλησίας. Από το φιρμάνι αυτό γίνεται επίσης γνωστό ότι οι Τούρκοι υπάλληλοι που έκαναν την αυτοψία, έχουν καταγράψει διαστάσεις της παλιάς εκκλησίας, οι οποίες είναι ίδιες με τη σημερινή. Από διηγήσεις των γηραιότερων, όμως, καθώς και από τμήματα που έχουν σωθεί γνωρίζουμε ότι οι διαστάσεις της εκκλησίας εκείνης ήταν πολύ μικρότερες, οπότε συμπεραίνουμε ότι οι κάτοικοι δωροδόκησαν τους υπαλλήλους, προκειμένου να μπορέσουν να χτίσουν μία μεγαλύτερη εκκλησία. Όταν τελικά, οι υπάλληλοι ήρθαν να επιβλέψουν το έργο μετά την περάτωσή του, σύμφωνα με το ημερολόγιο του Παπανικόλα: «το 1846 έδωσαν τους Βέηδες 400 γρόσια πρόστιμον διά την εκκλησίαν (είχον γίνει τα παράθυρα μεγαλύτερα) και 55 γρόσια τους μαμουζάδες, όπου εμέτρησαν τα κουσούρια της εκκλησίας γρ. 455».
Η εννιάπλευρη κόγχη του ιερού στο εξωτερικό του ναού είναι αρκετά περίτεχνη. Διαθέτει κατακόρυφες νευρώσεις, οι οποίες ενισχύουν τις ακμές της, καθώς επίσης στην ανωδομή της υπάρχουν λιθανάγλυφες μετόπες. Στο ίδιο σημείο βρίσκεται, επίσης, ένα στενό άνοιγμα με τοξοτό υπέρυθρο σε μορφή πολεμίστρας, το οποίο πιθανόν εξυπηρετεί τον φωτισμό και τον αερισμό του ιερού. Το επάνω τμήμα του είναι διακοσμημένο με λιθανάγλυφο διάκοσμο, ο οποίος αναπαριστά μικρή ανθρωπόμορφη κεφαλή και μικρή κόγχη σε σχήμα κοχυλιού. Παρόμοια λιθανάγλυφα υπάρχουν και στα περιθυρώματα της νότιας, δυτικής και βόρειας εισόδου του ναού. Επιπλέον, ο κεντρικός τρούλος του ναού μπροστά από το ιερό ήταν διακοσμημένος με περίτεχνες αγιογραφίες, ωστόσο σήμερα έχει καταρρεύσει. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο εσωτερικό του ναού, πάνω από τη νότια είσοδο βρίσκεται μία τυφλή αβαθής κόγχη, η οποία αναπαριστά την Κοίμηση της Θεοτόκου.
Ο συγκεκριμένος ναός κηρύχθηκε το 1996 διατηρητέο μνημείο μετά από σχετική απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού. Παρότι μέχρι το 2010 τελούσε ως ενοριακός ναός του χωριού, σήμερα βρίσκεται σε μία αρκετά κρίσιμη κατάσταση λόγω μίας σειράς άστοχων παρεμβάσεων. Το 2011 το έδαφος πάνω στο οποίο είναι χτισμένος ο ναός έπαθε καθίζηση έχοντας ως συνέπεια την κατάρρευση ενός τμήματος του ναού.
Βιβλιογραφικές Αναφορές:
Λιανός Ν. (2012). Ο Ι. Ναός Κοίμησης της Θεοτόκου στο Δίλοφο Βοΐου Κοζάνης: μικρό ιστορικό αστοχιών, τεκμηρίωση της υπάρχουσας κατάστασης και μελέτη αποκατάστασης. Ανακτήθηκε από: https://www.researchgate.net/publication/324216749_O_I_Naos_Koimeses_tes_Theotokou_sto_Dilopho_Boiou_Kozanes_mikro_istoriko_astochion_tekmeriose_tes_yparchousas_katastases_kai_melete_apokatastases
Τζιούφας Σ. (1977). Το Δίλοφο Βοΐου.
